راستگویی و صداقت
راستگویی از اعمال نیک و پسندیده انسانی بوده و نزد دین و خرد از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. اسلام دین دعوت به فطرت انسانی است و فطرت پاک انسان ایجاب میکند که انسان سالم و متعادل، دل و زبانش یکسو و هماهنگ باشد، ظاهر و باطنش یکی باشد و آنچه را باور دارد بر زبان جاری کند.
معنای لغوی صداقت[ویرایش]واژه «صداقت» از «صدق» در اصل به این معنا است که گفتار و یا خبرى که داده مى‌‌شود، مطابق خارج باشد، و کسی را که خبرش مطابق با واقع و خارج باشد، «صادق» و «راستگو» مى‌‌گویند. اما از آن‌جا که به طور استعاره و مجاز، اعتقاد، عزم و اراده را هم قول نامیده‌‌اند[۱]، در نتیجه صدق را در آنها نیز استعمال کرده، انسانى را هم که عملش مطابق با اعتقادش باشد و یا کارى که مى‌‌کند با اراده و تصمیمش مطابق باشد، صادق و راستگو نامیده‌‌اند.
صداقت و راستگویی از بزرگترین فضایل اخلاقی است که در تعالیم و آموزه‌های دینی جایگاه ویژه دارد و در قرآن و روایات فراوان به آن سفارش شده است.
مراتب صداقت
سید عبدالله شبر در کتاب الاخلاق مراتب صدق را اینگونه تشریح میکند:
صدق یا در گفتار است یا در اعمال یا در احوال.
پایین ترین مراتب صدق این است که انسان در همه حالات سخن راست بگوید. و کمال راستگویى ـ صدق در گفتار ـ در این است که تا ضرورت ایجاب نکند از سخنان غیر صریح خوددارى کند که مبادا خلاف منظورش فهمیده شود و قلبش صورت کاذبى به خود بگیرد.
و سزاوار آن است که انسان با خدا و خلق خدا راستگو باشد. کسى که قبل از ورود به نماز مى گوید: روى خویشتن به سوى خدا کردم ولى در قلبش به غیر او توجه دارد، یا مى گوید:
فقط تو را مى پرستیم در حالى که دنیا و هواى نفس خود را مى پرستد، یا مى گوید: فقط از تو یارى مى جوییم در حالى که از غـیر خدا یارى مى طلبد، دروغگو است چنان چه یگانه روزگار مرحوم بحرالعلوم در منظومه اش مى فرماید: بر حذر باش از گفتارى که در آن دروغ بگویى در حالی که تو بنده هواى خود هستى و او را مى پرستى نه خدا را به زبانت مى گوئى فقط از تو یارى مى جوئیم در حالى که از غیر خدا یارى مى خواهى پس از این مرحله، مرتبه صدق در نیت است یعنى باید نیت را از ناخالصى ها پاک کرد و هر عملى را فقط براى خدا انجام داد.
پس از آن صدق در عزم است. و عزم همان تصمیم قاطع براى انجام کار نیک است. عزم و تصمیم همیشه مقارن با خود عمل نیست. گاهى قبل از رسیدن وقت عمل انسان براى انجام آن تصمیم مى گیرد. مثلا با خود مى گوید: اگر خدا مالى به من دهد تمام یا قسمتى از آن را صدقه خواهم داد یا اگر با دشمنى برخورد کنم در راه خدا با او مبارزه مى کنم و باکى ندارم اگر چه کشته شوم. این تصمیم گاهى مشوب به نوعى ضعف و تردید است که با صدق در تصمیم متضاد مى باشد.
مرحله بعد صدق در وفا به تصمیم است، نفس انسان در تصمیم گیرى دست و دل باز است، چـون وعده دادن مشقتى ندارد ولى هنگامى که وقت عمل مى رسد و انسان مى تواند به تصمیم خود عمل کند، امیال و شهوات به هیجان مى آیند و تصمیم فراموش مى شود. و این مخالف صدق در تصمیم است.
ولذا قرآن کریم مى فرماید: «رِجالٌ صَدَقُوا ما علیه السلام اهَدوا اللّهَ عَلَیْهِ»؛ یعنى افرادى که به عهد خویش وفاء نمودند. [۱۸]
مرحله بعد صدق در اعمال است، به این معنى که انسان در مقام عمل تمام تلاش خود را به کار گیرد تا ظاهرش مخالف باطن نباشد. البته منظور این نیست که ظاهر را مطابق باطن کند و به طور کلى دست از عمل بردارد، بلکه باید باطنش را به گونه اى مسخّر کند که با اعمال ظاهرش مطابق باشد، و این گونه عمل، عمل ریایى نیست. زیرا ریا کار کسى است که براى مردم عمل مى کند.
ولى چه بسیار کسانى که در نماز با حالت خشوع مى ایستند و قصد ریا ندارند، اما در عین حال قلبشان از نماز غافل است. هر کس به او نگاه مى کند، مى بیند که در مقابل خداى تعالى ایستاده، در حالى که او در باطن در میان بازار، در مقابل یکى از امیال و شهوات خویش ایستاده است. همچنین گاهى انسان با سکون و وقار راه مى رود در حالى که درونش داراى سکون و وقار نیست.
چنین انسانى در عملش صادق نیست اگر چه به مردم توجه، و تصمیم ریا نداشته باشد. راه نجات از این حال، تعادل ظاهر و باطن است به این معنى که باطنش مطابق یا بهتر از ظاهرش باشد.
چنان که امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمود: به خدا قسم شما را به طاعتى ترغیب نمى کنم مگر آن که خود قبل از شما انجامش مى دهم و از معصیتى نهى نمى کنم مگر آن که قبل از شما از آن کناره مى گیرم.
مرحله بعـد که بالاترین و کمیاب ترین مرتبه صدق است صدق در مقامات دین مى باشد مثل صدق در خوف و رجا، تعظیم پروردگار، زهد، محبت، توکل و سائر مکارم اخلاق، زیرا هر یک از این اخلاقیات مبدئى دارند که به مجرد ظهور آن مبدأ نام خلق بر آن نهاده مى شود ولى در حقیقت هر یک از آن ها کمال و حقیقتى دارد و صادق کسى است که به حقیقت آن ها برسد.
قرآن کریم مى فرماید: «انَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللّهِ و َرَسُولِهِ ثُمَّ لَمْ یَرْتابوا و َجاهَدوا بِامْوالِهِمْ وَ انْفُسِهِمْ فی سَبِیلِ اللّهِ اولئِکَهُمُ الصّادِقُونَ». [۱۹]
و مى فرماید: «وَلکِنَّ البِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَالْیَوْمِ الاخِر...»سوره بقره: 177 سپس مى فرماید: «والصّابرینَ فِى الْبَأساءِ وَالضَّرّاءِ وَ حِینَ الْبَأْسِ اولئِکَ الَّذِینَ صَدَقُوا». [۲۰]
از ابوذر رحمه اللّه درباره ایمان سؤال شد، ایشان در جواب همین آیه را تلاوت کرد. به او گفتند: ما درباره ایمان از تو سؤال کردیم ولى تو درباره صدق جواب فرمودى.
فرمود: من هم وقتى از رسول خدا درباره ایمان سؤال کردم این آیه را تلاوت فرمود. به عنوان مثال، صفت خوف را در نظر مى گیریم، هر کس که ایمان مى آورد داراى صفت خوف است. به طورى که مى توان او را خائف نامید، ولى در مراتب اولیه، این خوف به حدّ صدق و حقیقت نرسیده است، و لذا مى بینیم وقتى کسى از سلطانى یا راهزنى ـ در ضمن سفر ـ مى ترسد، رنگش زرد مى شود، اعضایش به لرزه مى آید، و زندگى بر او مکدّر مى گردد، خورد و خوابش آشفته و افکارش مشوش مى شود به طوری که از قیام به وظائف خانوادگى عاجز مى ماند و گاهى از وطن آواره و حالت انس و راحتش به وحشت و مشقّت مبدل مى گردد، و خود را در معرض خطرهاى فراوان قرار مى دهد تا به آن چه مى ترسد گرفتار نشود. ولى همین شخص در حالى که ادعاى خوف از خدا را دارد معصیت مى کند و هیچ یک از این آثار در او ظاهر نمى شود.
و لذا نبى اکرم صلى اللّه علیه و آله و سلّم فرمود: چیزى مثل جهنم ندیدم که خائف آن خوابیده باشد، و چـیزى مثل بهشت ندیدم که طالب آن در خواب باشد صدق در رجا هم به همین منوال است.
بنده ممکن است در همه امور صادق باشد که در این صورت صدّیق نامیده مى شود. و ممکن است فقط در بعضى از امور صادق باشد که در این صورت فقط نسبت به آن امور صادق نامیده مى شود مثل صادق القول و صادق العمل.
در مصباح الشریعة از امام صادق علیه السّلام روایت شده: اگر مى خواهى بدانى صادق هستى یا نه، حقیقت آنچه را در دل دارى با آنچه به زبان مى آورى با معیار و میزان الهى بسنج، آن چنان که گوئى روز قیامت است.
روزى که قرآن کریم درباره آن مى فرماید: {{متن قرآن|«و َالْوَزْنُ یَوْمَئِذٍ الْحَقُّ»؛ روز قیامت روز سنجیدن اعمال است.[۲۱]
پس اگر ظاهر و باطنت را یکسان یافتى، صادقى. پائین ترین مرتبه صدق آن است که زبانت با قلبت و قلبت با زبانت مخالف نباشد.[۲۲]
راستگویی از اعمال نیک و پسندیده انسانی بوده و نزد دین و خرد از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. اسلام دین دعوت به فطرت انسانی است و فطرت پاک انسان ایجاب میکند که انسان سالم و متعادل، دل و زبانش یکسو و هماهنگ باشد، ظاهر و باطنش یکی باشد و آنچه را باور دارد بر زبان جاری کند.
معنای لغوی صداقت[ویرایش]واژه «صداقت» از «صدق» در اصل به این معنا است که گفتار و یا خبرى که داده مى‌‌شود، مطابق خارج باشد، و کسی را که خبرش مطابق با واقع و خارج باشد، «صادق» و «راستگو» مى‌‌گویند. اما از آن‌جا که به طور استعاره و مجاز، اعتقاد، عزم و اراده را هم قول نامیده‌‌اند[۱]، در نتیجه صدق را در آنها نیز استعمال کرده، انسانى را هم که عملش مطابق با اعتقادش باشد و یا کارى که مى‌‌کند با اراده و تصمیمش مطابق باشد، صادق و راستگو نامیده‌‌اند.
صداقت و راستگویی از بزرگترین فضایل اخلاقی است که در تعالیم و آموزه‌های دینی جایگاه ویژه دارد و در قرآن و روایات فراوان به آن سفارش شده است.
مراتب صداقت
سید عبدالله شبر در کتاب الاخلاق مراتب صدق را اینگونه تشریح میکند:
صدق یا در گفتار است یا در اعمال یا در احوال.
پایین ترین مراتب صدق این است که انسان در همه حالات سخن راست بگوید. و کمال راستگویى ـ صدق در گفتار ـ در این است که تا ضرورت ایجاب نکند از سخنان غیر صریح خوددارى کند که مبادا خلاف منظورش فهمیده شود و قلبش صورت کاذبى به خود بگیرد.
و سزاوار آن است که انسان با خدا و خلق خدا راستگو باشد. کسى که قبل از ورود به نماز مى گوید: روى خویشتن به سوى خدا کردم ولى در قلبش به غیر او توجه دارد، یا مى گوید:
فقط تو را مى پرستیم در حالى که دنیا و هواى نفس خود را مى پرستد، یا مى گوید: فقط از تو یارى مى جوییم در حالى که از غـیر خدا یارى مى طلبد، دروغگو است چنان چه یگانه روزگار مرحوم بحرالعلوم در منظومه اش مى فرماید: بر حذر باش از گفتارى که در آن دروغ بگویى در حالی که تو بنده هواى خود هستى و او را مى پرستى نه خدا را به زبانت مى گوئى فقط از تو یارى مى جوئیم در حالى که از غیر خدا یارى مى خواهى پس از این مرحله، مرتبه صدق در نیت است یعنى باید نیت را از ناخالصى ها پاک کرد و هر عملى را فقط براى خدا انجام داد.
پس از آن صدق در عزم است. و عزم همان تصمیم قاطع براى انجام کار نیک است. عزم و تصمیم همیشه مقارن با خود عمل نیست. گاهى قبل از رسیدن وقت عمل انسان براى انجام آن تصمیم مى گیرد. مثلا با خود مى گوید: اگر خدا مالى به من دهد تمام یا قسمتى از آن را صدقه خواهم داد یا اگر با دشمنى برخورد کنم در راه خدا با او مبارزه مى کنم و باکى ندارم اگر چه کشته شوم. این تصمیم گاهى مشوب به نوعى ضعف و تردید است که با صدق در تصمیم متضاد مى باشد.
مرحله بعد صدق در وفا به تصمیم است، نفس انسان در تصمیم گیرى دست و دل باز است، چـون وعده دادن مشقتى ندارد ولى هنگامى که وقت عمل مى رسد و انسان مى تواند به تصمیم خود عمل کند، امیال و شهوات به هیجان مى آیند و تصمیم فراموش مى شود. و این مخالف صدق در تصمیم است.
ولذا قرآن کریم مى فرماید: «رِجالٌ صَدَقُوا ما علیه السلام اهَدوا اللّهَ عَلَیْهِ»؛ یعنى افرادى که به عهد خویش وفاء نمودند. [۱۸]
مرحله بعد صدق در اعمال است، به این معنى که انسان در مقام عمل تمام تلاش خود را به کار گیرد تا ظاهرش مخالف باطن نباشد. البته منظور این نیست که ظاهر را مطابق باطن کند و به طور کلى دست از عمل بردارد، بلکه باید باطنش را به گونه اى مسخّر کند که با اعمال ظاهرش مطابق باشد، و این گونه عمل، عمل ریایى نیست. زیرا ریا کار کسى است که براى مردم عمل مى کند.
ولى چه بسیار کسانى که در نماز با حالت خشوع مى ایستند و قصد ریا ندارند، اما در عین حال قلبشان از نماز غافل است. هر کس به او نگاه مى کند، مى بیند که در مقابل خداى تعالى ایستاده، در حالى که او در باطن در میان بازار، در مقابل یکى از امیال و شهوات خویش ایستاده است. همچنین گاهى انسان با سکون و وقار راه مى رود در حالى که درونش داراى سکون و وقار نیست.
چنین انسانى در عملش صادق نیست اگر چه به مردم توجه، و تصمیم ریا نداشته باشد. راه نجات از این حال، تعادل ظاهر و باطن است به این معنى که باطنش مطابق یا بهتر از ظاهرش باشد.
چنان که امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمود: به خدا قسم شما را به طاعتى ترغیب نمى کنم مگر آن که خود قبل از شما انجامش مى دهم و از معصیتى نهى نمى کنم مگر آن که قبل از شما از آن کناره مى گیرم.
مرحله بعـد که بالاترین و کمیاب ترین مرتبه صدق است صدق در مقامات دین مى باشد مثل صدق در خوف و رجا، تعظیم پروردگار، زهد، محبت، توکل و سائر مکارم اخلاق، زیرا هر یک از این اخلاقیات مبدئى دارند که به مجرد ظهور آن مبدأ نام خلق بر آن نهاده مى شود ولى در حقیقت هر یک از آن ها کمال و حقیقتى دارد و صادق کسى است که به حقیقت آن ها برسد.
قرآن کریم مى فرماید: «انَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللّهِ و َرَسُولِهِ ثُمَّ لَمْ یَرْتابوا و َجاهَدوا بِامْوالِهِمْ وَ انْفُسِهِمْ فی سَبِیلِ اللّهِ اولئِکَهُمُ الصّادِقُونَ». [۱۹]
و مى فرماید: «وَلکِنَّ البِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَالْیَوْمِ الاخِر...»سوره بقره: 177 سپس مى فرماید: «والصّابرینَ فِى الْبَأساءِ وَالضَّرّاءِ وَ حِینَ الْبَأْسِ اولئِکَ الَّذِینَ صَدَقُوا». [۲۰]
از ابوذر رحمه اللّه درباره ایمان سؤال شد، ایشان در جواب همین آیه را تلاوت کرد. به او گفتند: ما درباره ایمان از تو سؤال کردیم ولى تو درباره صدق جواب فرمودى.
فرمود: من هم وقتى از رسول خدا درباره ایمان سؤال کردم این آیه را تلاوت فرمود. به عنوان مثال، صفت خوف را در نظر مى گیریم، هر کس که ایمان مى آورد داراى صفت خوف است. به طورى که مى توان او را خائف نامید، ولى در مراتب اولیه، این خوف به حدّ صدق و حقیقت نرسیده است، و لذا مى بینیم وقتى کسى از سلطانى یا راهزنى ـ در ضمن سفر ـ مى ترسد، رنگش زرد مى شود، اعضایش به لرزه مى آید، و زندگى بر او مکدّر مى گردد، خورد و خوابش آشفته و افکارش مشوش مى شود به طوری که از قیام به وظائف خانوادگى عاجز مى ماند و گاهى از وطن آواره و حالت انس و راحتش به وحشت و مشقّت مبدل مى گردد، و خود را در معرض خطرهاى فراوان قرار مى دهد تا به آن چه مى ترسد گرفتار نشود. ولى همین شخص در حالى که ادعاى خوف از خدا را دارد معصیت مى کند و هیچ یک از این آثار در او ظاهر نمى شود.
و لذا نبى اکرم صلى اللّه علیه و آله و سلّم فرمود: چیزى مثل جهنم ندیدم که خائف آن خوابیده باشد، و چـیزى مثل بهشت ندیدم که طالب آن در خواب باشد صدق در رجا هم به همین منوال است.
بنده ممکن است در همه امور صادق باشد که در این صورت صدّیق نامیده مى شود. و ممکن است فقط در بعضى از امور صادق باشد که در این صورت فقط نسبت به آن امور صادق نامیده مى شود مثل صادق القول و صادق العمل.
در مصباح الشریعة از امام صادق علیه السّلام روایت شده: اگر مى خواهى بدانى صادق هستى یا نه، حقیقت آنچه را در دل دارى با آنچه به زبان مى آورى با معیار و میزان الهى بسنج، آن چنان که گوئى روز قیامت است.
روزى که قرآن کریم درباره آن مى فرماید: {{متن قرآن|«و َالْوَزْنُ یَوْمَئِذٍ الْحَقُّ»؛ روز قیامت روز سنجیدن اعمال است.[۲۱]
پس اگر ظاهر و باطنت را یکسان یافتى، صادقى. پائین ترین مرتبه صدق آن است که زبانت با قلبت و قلبت با زبانت مخالف نباشد.[۲۲]